Τα Όνειρα και η Ψυχολογία

από την Γεωργία Τσιώρου

Η μελέτη και οι θεωρίες γύρω από τα όνειρα ξεκίνησαν αιώνες πριν. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης αναφέρουν τα όνειρα ως ενδείξεις της ψυχικής και της σωματικής κατάστασης του ατόμου.
Σήμερα τα δεδομένα έχουν σαφώς διαφοροποιηθεί. Αποδεδειγμένα, ο ύπνος μας χωρίζεται σε 5 ολιγόλεπτες, επαναλαμβανόμενες φάσεις. Μια από αυτές, η φάση ταχέων οφθαλμικών κινήσεων -ή REM- κρύβει όλα τα μυστικά των ονείρων μας. Στη REM ο εγκέφαλος «ταξινομεί» όλο το υλικό που είχε προσλάβει την προηγούμενη μέρα και πλάθει ανάλογα σενάρια.

Εκδήλωση των ονείρων

Τα όνειρα συνιστούν για την Ψυχολογία την πιο τυπική μορφή ψυχικής δραστηριότητος του ανθρώπου που κοιμάται. Ορίζονται ως σύνολο ή σειρά ασυνάρτητων παραστάσεων, ιδεών και συγκινήσεων, που παρουσιάζονται στο νου του ανθρώπου κατά τη διάρκεια του ύπνου, αδρανούσης της συνειδήσεως, ή ως αλληλουχία φανταστικών γεγονότων στα οποία νοερώς παρίσταται ο κοιμώμενος.

Τύποι ονείρων

Τα περισσότερα όνειρα είναι εικονικά (και στατικά), έχουν δηλαδή σαν βάση τους διάφορες εικόνες ή παραστάσεις. Δεν αποκλείονται όμως και περιπτώσεις ονείρων που συνοδεύονται από κινητικές αντιδράσεις (όνειρα κινητικά) του υποκειμένου, όπως γέλιο, παραμιλητό, (ονειρολεσχία), αναπήδηση ή ακόμα και υπνοβασία. Στην περίπτωση της υπνοβασίας, το υποκείμενο πράττει, ενώ έχει σηκωθεί κοιμώμενο από το κρεβάτι του, όλα τα συνηθισμένα έργα, το οποία πράττει και όταν είναι ξύπνιο (εν εγρηγόρσει), χωρίς, όταν ξυπνήσει, να μπορεί να θυμηθεί κάποια ενέργεια απ' αυτές που έπραξε κατά τη διάρκεια της υπνοβασίας.

Περιεχόμενο των ονείρων

Όταν λέμε περιεχόμενο των ονείρων εννοούμε τα ίδια τα όνειρα που βλέπει το υποκείμενο. Διακρίνεται στα όνειρα το φανερό περιεχόμενο, δηλαδή εκείνο που θυμόμαστε όταν ξυπνήσουμε (το έκδηλο - φανερό), από το αφανές περιεχόμενο (λανθάνον), δηλαδή εκείνο στο οποίο πραγματικά οφείλουν την προέλευσή τους. Τα «περιεχόμενα» αυτά άλλοτε συμπίπτουν και άλλοτε όχι. Συμπίπτουν πολύ συχνά όταν η αίσθηση της πραγματικότητος και άλλες λειτουργίες του Εγώ δεν είναι αρκετά αναπτυγμένες (π.χ. ένα παιδί που υποχρεώθηκε με δυσφορία του να στερηθεί ένα κομμάτι τούρτα, ονειρεύεται τη νύχτα ότι την καταβροχθίζει ολόκληρη) ή και στους ενηλίκους, που υφίστανται έντονες στερήσεις (π.χ. οι φυλακισμένοι ονειρεύονται διαρκώς ότι περπατούν σε μεγάλες πεδιάδες).

Γενικά όμως το αφανές περιεχόμενο των ονείρων μπορεί να αποκαλυφθεί μόνο με ειδικές διαδικασίες, γιατί το φανερό περιεχόμενο αποτελείται κυρίως από σειρά συμβόλων, που εξ αιτίας της λογοκριτικής λειτουργίας η άλλων παραμορφώσεων που παράγονται από την ονειρική κατάσταση, είναι πολύ απομακρυσμένα από το αφανές περιεχόμενο (π.χ. ένας υπάλληλος που δεν μπορεί να υποφέρει τους συναδέλφους του στο γραφείο, μπορεί να ονειρευθεί ότι έχει αηδιαστικά έντομα στο κρεβάτι του και ότι απαλλάσσεται απ' αυτά με ένα εντομοκτόνο). Τα σύμβολα αυτά μπορούν να έχουν αξία για ένα δεδομένο άτομο (Freud) ή, σύμφωνα με τη γνώμη άλλων ψυχαναλυτών, μπορούν να έχουν καθολική σημασία, σαν να αποτελούν έναν κώδικα που ισχύει για όλους τους ανθρώπους (Jung, Adler).

Αιτίες και προέλευση των ονείρων

Η Ψυχολογία (ψυχαναλυτική έρευνα) αποδίδει αποκλειστικά τις αιτίες των ονείρων σε ψυχοσωματικές κινήσεις (ενέργειες, αντιδράσεις) εμπειρίες ή εντυπώσεις (απωθημένες) που προκαλούνται από ενδογενείς ή εξωγενείς ερεθισμούς.

Υπάρχουν πολλά σχετικά παραδείγματα από την εξέταση των ονείρων που μελέτησε η Ψυχολογία και που αναφέρονται είτε σε μεμονωμένα άτομα είτε σε ομάδες ανθρώπων. Έχει παρατηρηθεί π.χ. πως ο άνθρωπος που εύκολα αναπνέει στον ύπνο του, βλέπει (στα όνειρά του) ότι πετάει στα ύψη. Ενώ αντίθετα εκείνος που δύσκολα αναπνέει, αισθάνεται σαν ένα βάρος να τον πιέζει, άλλοτε να τον κυνηγούν και να μην μπορεί να ξεφύγει και άλλοτε ότι τον σφίγγουν στο λαιμό να τον πνίξουν. Ο βαρυστομαχιασμένος σχεδόν πάντα βλέπει εφιάλτες, και ο νηστικός, κατά τη λαϊκή ρήση, «καρβέλια ονειρεύεται».

Τα παραπάνω όνειρα που συνδέονται με ερεθισμούς σωματικής προέλευσης, όπως π.χ. πόνο, ψύχος, κορεσμό, πείνα, δίψα κ.ά., καλούνται οργανικά όνειρα.

Άλλα πάλι όνειρα προκαλούνται από βιώματα (εικόνες, εντυπώσεις, παραστάσεις, εμπειρίες, μη ικανοποιηθείσες επιθυμίες) της καθημερινής ζωής του υποκειμένου ή ακόμη και του παρελθόντος —ακόμη και της παιδικής ηλικίας— που, είτε έντονα απασχολούν το συνειδησιακό χώρο του ανθρώπου, είτε δεν έτυχαν της δεούσης συνειδητής επεξεργασίας, και για το λόγο αυτό απωθήθηκαν στο λεγόμενο ασυνείδητο, και τα οποία εύκολα αναδύονται με τα όνειρα και αναπλάσσονται σε νέες μορφές, που τις περισσότερες φορές παρουσιάζονται συγκεχυμένες.

Αναφέρουμε μερικά παραδείγματα κι αυτών των περιπτώσεων: Εκείνος που παρακολούθησε ένα βίαιο έργο στον κινηματογράφο ή την τηλεόραση, βλέπει συνήθως όνειρα με ανάλογο περιεχόμενο βίας. Ο στρατιώτης βλέπει όνειρα που σχετίζονται με τη σκληρή ζωή στο στρατό, ο φιλάργυρος χρήματα και πλούτο, ο μαθητής τον αυστηρό δάσκαλό του και ο ακόλαστος ασελγείς πράξεις.

Τα παραπάνω όνειρα, που προκαλούνται από τις εντυπώσεις και ενθυμήσεις της ημέρας (και του τρόπου ζωής) είτε από διάφορες άλλες αιτίες (απωθημένες, μη ικανοποιηθείσες επιθυμίες) καλούνται ψυχικά όνειρα.

Βέβαια αυτή η διάκριση των ονείρων σε οργανικά και ψυχικά είναι εντελώς σχετική, γιατί ο άνθρωπος αποτελεί μια ενιαία ψυχοσωματική οντότητα, γίνεται όμως για την πληρέστερη εξήγηση και κατανόηση του τρόπου και των αιτιών που προκαλούν τα όνειρα.

Βασικό πόρισμα της Ψυχολογίας είναι ότι όλες οι ψυχοπνευματικές διαταραχές του ανθρώπου έχουν ως βασική αιτία τη λειτουργία του μηχανισμού της «απώθησης» διαφόρων άσχημων εμπειριών της ζωής, ψυχολογικών πιέσεων και συγκρούσεων, στο χώρο του ασυνειδήτου. Τα περισσότερα όνειρα λειτουργούν ως εκδηλώσεις του ασυνειδήτου όπου εμφωλεύουν όλες οι απωθημένες αυτές καταστάσεις. Μέσα από τη μελέτη και την ανάλυση των ονείρων η Ψυχανάλυση προσπαθεί να διαγνώσει και να προσεγγίσει —και στη συνέχεια να θεραπεύσει— τις τραυματικές εμπειρίες, που με την απώθησή τους δημιουργούν ψυχοπαθολογικά προβλήματα στην προσωπικότητα του ανθρώπου.

Στην Ψυχανάλυση έτσι, έχουμε κατάταξη των ονείρων, ανίχνευση αυτών στη σχέση τους με τη συνείδηση και εξήγηση μέσω αυτών (των ονείρων) των ελατηρίων ορισμένων πράξεων ή ψυχικών ανωμαλιών του υποκειμένου. Ο Freud θα αφιερώσει ένα από τα καλύτερα έργα του στην ερμηνεία των ονείρων, γιατί μέσω αυτών μπορεί ο ψυχαναλυτής να ανεύρει ορμές και επιθυμίες που δεν πραγματοποιήθηκαν από τα υποκείμενα και σαν απωθημένες επανέρχονται μόλις η συνειδητή αισθησιακή, συναισθηματική και βουλητική ενέργεια του υποκειμένου εξασθενίζει κατά τη διάρκεια του ύπνου.